پس از سخنرانی حجت الاسلام و المسلمین دکتر غلامعلی عزیزی کیا با موضوع «منابع روایی تفسیر از دیدگاه علامه طباطبایی»، حجت الاسلام و المسلمین محمد عشایری منفرد با موضوع «نقش علوم بلاغی در تفسیر قرآن» سخنرانی خواهد کرد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

چکیده سخن در باب منابع روایی تفسیر از دیدگاه علامه طباطبایی

 

(حجت‌الاسلام و المسلمین‌ دکتر غلامعلی عزیزی‌کیا)

 

مقصود ما از منابع روایی تفسیر در این بحث آن دسته از گفته هایی است که در باره مقصود خداوند از آیات قرآن بیان شده و از راه نقل به ما رسیده است و مقصود از تفسیر بیان معانی ظاهر آیات قرآن و کشف مقصود خدا از آنهاست. یادکرد این نکته بایسته است که اصطلاح تفسیر در احادیث اهل بیت (ع) بسیار عام تر بوده و شامل فراتفسیر مانند تطبیق و باطن نیز می شود چنان که شامل بیان برخی پیش نیازهای تفسیر مانند قرائت، تفصیل احکام کلی آیات، جزئیات قصه ها و برخی قراین تفسیر مانند فضای نزول نیز می گردد. دیدگاه علامه ره در این باره را می توان در نکات زیر خلاصه کرد.

 

منبع تفسیر بودن سنت قطعی معصومان

الف: علامه طباطبایی سنت قطعی معصومان را از منابع تفسیر قرآن می‌داند. به رغم تفسیر و تحلیل‌های مختلفی که در باب منابع تفسیر از دیدگاه علامه طباطبایی مطرح شده و می‌شود، باید اقرار داد که ایشان بر اساس آیات قرآن و احادیث متواتر به نقش تفسیری سنت معصومان باور دارد ایشان در ج دوازدهم ص 261 ذیل آیه لتبین للناس ما نزل الیهم دیدگاه کسانی را که تفسیر پیامبر را فقط در حوزه آیات متشابه و آیات بیان‌گر اسرار الاهی محدود دانسته‌اند مردود می‌شمارد: و فی الآیه دلاله علی حجیه قول النبی ص فی بیان آلآیات القرآنیه و اما ما ذکره بعضهم ان ذلک فی غیر النص و الظاهر من المتشابهات او فیما یرجع الی اسرار کلام الله  و ما فیه من التأویل فمما لا ینبغی ان یصغی الیه و در ادامه بیانات تفسیری اهل بیت ع را بدان می‌افزاید: هذا فی نفس بیانه ص و یلحق به بیان اهل بیته لحدیث الثقلین المتواتر و غیره.

 

هم‌چنین در ج18 ص46 آورده است: ثم التأمل الكافي في الروايات المتواترة الواردة من طرق الفريقين عن النبي ص المتضمنة لإرجاع الناس في فهم كتاب الله بما فيه من أصول معارف الدين و فروعها و بيان حقائقه إلى أهل البيت ع كحديث الثقلين و حديث السفينة و غيرهما لا يدع ريبا في أن إيجاب مودتهم و جعلها أجرا للرسالة إنما كان ذريعة إلى إرجاع الناس إليهم فيما كان لهم من المرجعية العلمية.

 

چنان‌که در ج 14 ص 133 تفسیر قرآن را به غیر قرآن و سنت قطعی معصومان تفسیر به رأی شمرده است: و قد عرفت فیما تقدم من ابحاثنا فی المحکم و المتشابه ان تفسیر الکتاب العزیز بغیر الکتاب و السنة القطعیة من التفسیر بالرأی الممنوع فی الکتاب و السنة. این سخن برداشت نادرست برخی افراد را از آن مباحث به روشنی اثبات می‌کند.

 

آری علامه سنت قطعی معصومان را از منابع تفسیر می‌داند ولی منقولات غیر قطعی را نمی‌پذیرد در ج9 ص211 آمده است: أن روايات التفسير إذا كانت آحادا لا حجية لها إلا ما وافق مضامين الآيات بقدر ما يوافقها على ما بين في فن الأصول فإن الحجية الشرعية تدور مدار الآثار الشرعية المترتبة فتنحصر في الأحكام الشرعية و أما ما وراءها كالروايات الواردة في القصص و التفسير الخالي عن الحكم الشرعي فلا حجية شرعية فيها. و أما الحجية العقلية أعني العقلائية فلا مسرح لها بعد توافر الدس و الجعل في‏ الأخبار سيما أخبار التفسير و القصص إلا ما تقوم قرائن قطعية يجوز التعويل عليها على صحة متنه، و من ذلك موافقة متنه لظواهر الآيات الكريمة. فالذي يهم الباحث عن الروايات غير الفقهية أن يبحث عن موافقتها للكتاب فإن وافقتها فهي الملاك لاعتبارها و لو كانت مع ذلك صحيحة السند فإنما هي زينة زينت بها و إن لم توافق فلا قيمة لها في سوق الاعتبار. و أما ترك البحث عن موافقة الكتاب، و التوغل في البحث عن حال السند- إلا ما كان للتوسل إلى تحصيل القرائن- ثم الحكم باعتبار الرواية بصحة سندها ثم تحميل ما يدل عليه متن الرواية على الكتاب، و اتخاذه تبعا لذلك كما هو دأب كثير منهم فمما لا سبيل إليه من جهة الدليل

 

و درج 12 ص 118 می‌نویسد: ….     و من المعلوم أن الجميع مستندون فيما اختاروه إلى كتاب الله، و ليس ذلك إلا من جهة تحريف الكلم عن مواضعه، و تفسير القرآن الكريم بالرأي، و الاعتماد على الأخبار الواردة في تفسير الآيات من غير العرض على الكتاب و تمييز الصحيح منها من السقيم.

 

ب: بی اعتباری احادیث غیر معصومان

 

صرف نظر از سخنان معصومان، علامه برای آثاری که از صحابه و تابعان و دیگران در تفسیر رسیده، اعتباری قائل نیست و آنها را فاقد حجیت می داند. ر.ک: المیزان ج3، ص85 و 86.

 

ج: تعلیمی بودن احادیث معصومان

 

علامه طباطبایی افزون بر اثبات و پذیرش نقش تبیینی و توضیحی برای احادیث معصومان، آن‌ها را دربردارنده روش صحیح تفسیر هم می‌داند و بر این باور است که باید بر اساس روش اهل بیت ع سراغ قرآن رفت و انتخاب تفسیر قرآن با قرآن نیز بر همین اساس بوده است. ج1, ص12: ... و قد كانت طريقتهم في التعليم و التفسير هذه الطريقة بعينها على ما وصل إلينا من أخبارهم في التفسير. و سنورد ما تيسر لنا مما نقل عن النبي ص و أئمة أهل بيته في ضمن أبحاث روائية في هذا الكتاب، و لا يعثر المتتبع الباحث فيها على مورد واحد يستعان فيه على تفسير الآية بحجة نظرية عقلية، و لا فرضية علمية.

 

و در ج3 ص 87: و قد تبين أن المتعين في التفسير الاستمداد بالقرآن على فهمه و تفسير الآية بالآية و ذلك بالتدرب بالآثار المنقولة عن النبي و أهل بيته صلى الله عليه و عليهم و تهيئة ذوق مكتسب منها ثم الورود،

 

امکان فهم غیر معصومان

منبع بودن احادیث به معنای عدم امکان فهم غیر معصومان از قرآن و الزام به رجوع به معصومان درهمه سطوح و مراحل فهم نیست آری اخباریان بر این نظرند و برخی از افراطیان اخباری همه آیات قرآن را برای غیر معصوم در حد معما می‌پندارند و روی سخن علامه نیز با چنین افرادی است. از سوی دیگر اگر چه حضرت علامه روش تفسیر قرآن با قرآن را برگزیده و با الهام از احادیث معصومان تفسیری همسو با آن ارئه داده و به این سبب غیر شیعه راه گریزی در برابر آن ندارند؛ اما همان‌گونه که خود در باره تفسیر آیات الاحکام و آیات معاد و قصص قرآن بر نیازمندی به احادیث معصومان تأکید کرده و درعملیات تفسیری نیز بدان اقرار داده، این روش در همه آیات کاربرد نداشته و به ناچار باید از احادیث معصومان نیز بهره برد. به عنوان نمونه ایشان درتفسیر آیه 238 بقره حافظوا علی الصلاة و الصلاة الوسطی به عدم امکان تشخیص مصداق نمازمیانه جزاز راه سنت اذعان کرده است(المیزان،‌ج2،‌ص266)

 

توجه به فراتفسیر

علامه نه تنها از احادیث تفسیری بهره برده بلکه برای استفاده عام‌تر از احادیث ذیل آیات به تفکیک و طبقه‌بندی آن‌ها پرداخته است. به اعتقاد علامه بیش‌تر احادیث ذیل آیات غیر تفسیری بوده و بخشی از آن‌ها به تطبیق آیات بر اشخاص (معصوم یا غیر معصوم) پرداخته و به جری القرآن نامبردار است بخش دیگری نیز از باطن آیات سخن می‌گوید. اهمیت توجه به فراتفسیر دراحادیث

 

علامه در برخی موارد به تالی فاسد تفسیری دانستن احادیث فراتفسیر اشاره کرده است به عنوان نمونه در ذیل آیه «و سیجنبها الاتقی الذی یؤتی ماله یتزکی» موصوف بر پیامبر و صفت بر علی علیه السلام تطبیق شده است اگر این حدیث (که ضعف سند هم دارد)  تفسیری باشد، نظم کلام ازبین خواهد رفت.

 

برخی مفسران روایی مانند فیض کاشانی که در این وادی چیرگی و چالاکی خاصی داشته  و خود در مقدمات با ارزش تفسیر صافی به بخشی از این مبحث پرداخته است، در تفسیر آیه فأسألوا اهل الذکر از این مطلب غافل شده و حدیث ذیل آن را تفسیری دانسته و تالی فاسدی مثل تغییر و جابجایی نظم آیه، مخاطب نبودن مشرکان، جدا بودن سیاق این جمله از قسمت های پیشین را احتمال داده است  

 

لزوم بازتعریف جری و تطبیق و باطن و تفکیک دقیق آنها

 

هرچند علامه ره در جلد اول المیزان سخن کوتاهی در تعریف و تبیین جری القرآن آورده اما آن مطلب همه جوانب این بحث را نگشوده و ابهام‌هایی درباب یکی بودن تطبیق با جری و نیز جری با باطن وجود دارد و خود ایشان نیز احادیث وارد شده در ذیل آیات مشابه را گاهی جری و گاهی باطن نامیده است. به عنوان نمونه در ج1 احادیثی را که صراط مستقیم را بر علی علیه السلام تطبیق کرده به عنوان جری می‌داند اما در ج 15 احادیثی که آیه ...لتدعوهم الی صراط مستقیم را بر هدایت به ولایت آن حضرت و آیه ... عن الصراط لناکبون را بر ستیز با امام تطبیق کرده به عنوان باطن معرفی می‌کند با آن‌که در ظاهر با مورد اول تفاوتی ندارد."

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

در ادامه از سخنرانی حجت الاسلام و المسلمین استاد یعقوب جعفری با موضوع «نقش منابع تاریخی در تفسیر قرآن» بهره مند خواهیم شد.

 

 

 

 

 

پس از پذیرایی، مباحث علمی ادامه خواهد داشت و میزگرد علمی با حضور آیت الله استاد محمد رجبی، آیت الله استاد غلامرضا فیاضی و حجت الاسلام و المسلمین استاد سید یدالله یزدان پناه پایان بخش برنامه های صبح اولین پیش همایش از همایش بین المللی اندیشه های علامه طباطبایی خواهد بود

 

حجت‌الاسلام و المسلمین شکرالهی دبیر اجرایی همایش علامه طباطبایی قبل از پایان برگزاری اولین پیش‌همایش گفت: با حضور آیت‌الله رجبی عصر امروز دومین جلسه گردهمایی نمایندگان محترم مراکز همکار در همایش که شهرهای تهران، مشهد مقدس و قم می‌باشند در موسسه برگزار می‌گردد.

 

وی در ادامه افزود: این جلسه گردهمایی به منظور هم‌اندیشی و تبادل نظر درباره برنامه‌های همایش علامه طباطبایی(ره) می‌باشد که دبیر علمی همایش آیت‌الله رجبی و دبیر اجرایی همایش گزارش از روند برنامه‌های گذشته و آینده ارائه خواهند کرد.

 

 

 

گفتنی است پیش همایش های دیگری هم قبل از برگزاری همایش بین المللی اندیشه علامه طباطبایی برگزار خواهد شد که از 7 پیش همایش برای برگزاری 6 پیش همایش مشخص شده است.

اولین پیش همایش روز پنج شنبه 26 دی ماه 92، 14 ربیع الاول در شهر مقدس قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، با محور مطالعات قرآن شناختی (نقش عقل و نقل در تفسیر قرآن) می باشد که هم اکنون در تالار موسسه برگزار می گردد.

دومین پیش همایش روز چهارشنبه 23 بهمن ماه سال 92، 12 ربیع الثانی در تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه با محور مطالعات روش شناختی و معرفت شناختی برگزار خواهد شد.

سومین پیش همایش روز چهارشنبه 27 فروردین، 15 جمادی الثانی در تهران، دانشگاه الزهرا(س) با محور مطالعات دین شناختی و مباحث حوزه زن و خانواده برگزار خواهد شد.

چهارمین پیش همایش روز چهارشنبه 10 اردیبهشت 93 در مشهد دانشگاه علوم اسلامی رضوی با همکاری دانشگاه فردوسی با محور مطالعات قرآن شناختی، حدیث شناختی و فقهی و اصولی برگزار خواهد شد.

پنجمین پیش همایش روز پنج‌شنبه 18 اردیبهشت 93 در قم ، دفتر تبلیغات اسلامی با محور مطالعات قرآن شناختی، دین‌شناختی و فقهی و اصول برگزار خواهد شد.

 

ششمین پیش‌همایش روز چهارشنبه 7 خرداد 93 در تهران دانشگاه امام صادق(ع) با محور بخش اول از مطالعات علوم انسانی (انسان شناختی، عرفانی، اخلاقی، تربیتی، روان شناختی) برگزار خواهد شد.

هفتمین پیش همایش روز پنج شنبه 27 شهریور 93 در قم، جامعه المصطفی با محور بخش دوم از مطالعات علوم انسانی (تاریخی، اجتماعی، حقوقی، سیاسی، اقتصادی، مدیریتی برگزار خواهد شد.

 

 

 

عصر روز پنج‌شنبه 26/10/92 پس از پایان برنامه‌های اولین پیش‌همایش از همایش بین المللی اندیشه های علامه طباطبایی(ره) دومین جلسه گردهمایی نمایندگان محترم مراکز همکار در همایش با آیت‌الله رجبی دبیر علمی همایش برگزار گردید.

 

آیت‌الله رجبی درباره کلیات برنامه‌های همایش و پیگیری مصوبات قبلی مطالبی را بیان کرد و نمایندگان مراکز هم گزارشی از وضعیت مراکز و نحوه همکاری ها ارائه کردند و در این خصوص هم اندیشی و تبادل نظر صورت گرفت و پیشنهادهایی ارائه شد.

 

حجت‌الاسلام و المسلمین‌شکرالهی دبیر اجرایی همایش هم گزارشی از برنامه‌های همایش از زمان گذشته تا به حال ارائه نمود و زمان و مکان و محور پیش‌همایش های بعدی را به اطلاع نمایندگان مراکز و همکار رساند و درباره محورهای اصلی برنامه‌ها‌ مطالبی بیان کرد.

 

 

 

وی خاطر نشان کرد دفتر تبلیغات اسلامی هم یکی از برگزار کنندگان پیش‌همایش‌ها خواهد بود که جمعا 7 پیش‌همایش قبل از برگزاری همایش بین‌المللی علامه طباطبایی برگزار خواهد شد.