پاسخ حجت‌الاسلام والمسلمين استاد محمود رجبي، دبير علمي همايش بين‌المللي انديشه‌هاي علامه طباطبايي در تفسير الميزان به سؤالات مشترک خبرگزاري ايكنا و دبیرخانه همایش
پرسش: درباره‌ضرورت و اهداف برپايي همايش توضيحاتي را بيان فرماييد.
پاسخ: علامه طباطبايي رحمهالله يكي از نوادر دوران معاصر است كه به‌ويژه در احياء، گسترش و فرهنگ‌سازي و نهادينه‌سازي معارف عقلي و تفسير قرآن در حوزة علميه و جامعة شيعه نقش بي‌بديلي داشته‌اند. ايشان در عرضه روزآمد، مستدل و مستند معارف قرآن، دفاع از فرهنگ اهل بيت عليهم‌السلام در برابر تهاجمات و تحريف و تفسير نارواي آن و نيز در تربيت مفسران و فيلسوفان نامدار پس از خود نقشي ممتاز دارند. از منظری دیگر، ايشان را مي‌توان پشتوانة تئوريك نظام دانست. آيت‌الله مصباح مدظلهالعالي مي‌فرمايند: علامه طباطبايي زماني صحبت از حكومت اسلامي و زعامت روحانيت مي‌كرد كه حتي انديشه آن از مغز بسياري از روشنفكران به دور بود.
تفسير شريف الميزان في تفسير القرآن نيز يك دايرة‌المعارف آموزه‌هاي قرآني بر مبناي روش و مباني متخذ از اهل بيت عليهم‌السلام است و تفسيري بي‌نظیر در جهان تشيع، بلكه جهان اسلام است. استاد شهيد ايت‌الله مرتضي مطهري رحمة‌الله عليه مي‌فرمايند: كمتر مشكلي در مسائل اسلامي و ديني برايم پيش آمده كه كليد حل آن را در تفسير الميزان پيدا نكرده باشم و نيز مرحوم مطهري مي‌فرمايند من مي‌توانم ادعا كنم كه كتاب تفسير الميزان ايشان بهترين تفسيري است كه در ميان شيعه و سني از صدر اسلام تا امروز نوشته شده است.
با توجه به نقش و جايگاه عظیم مرحوم علامه طباطبايي‌‌ره و تفسير الميزان در ارائه، تثبيت و فرهنگ‌سازي در قلمرو معارف قرآن و اهل بيت علیهم السلام و نقشي كه در تبيين و تقويت نظام اسلامي و پاسخگویی به نيازها، شبهات و پرسش‌هاي جامعه اسلامي بلكه جامعه بشري دارد،ضرورت بررسي انديشه‌هاي علامه طباطبايي در الميزان روشن می شود. گرچه درباره مرحوم علامه و تفسیر المیزان کارهای قابل توجهی صورت گرفته، ولی نظر به عظمت مرحوم علامه طباطبايي ره و تفسير الميزان تلاش شايسته عظمت اين دو، حداکثر در حد چند گام اوليه است. این امر ضرورت بررسي و عرضه انديشه‌هاي علامه در تفسير الميزان را دوچندان مي‌سازد.
موارد يادشده موجب شد كه موسسه در صدد برنامه‌ريزي در اين زمينه برآيد و طرح جامعي در اين زمينه تهيه و به تصويب برساند و اکنون در دست اجراست. يك بخش از اين برنامه جامع همايش بين‌المللي انديشه‌هاي علامه طباطبايي در تفسير الميزان است. هدف اين همايش بررسي و عرضه انديشه‌هاي علامه طباطبايي، به صورت تخصصي و كارشناسانه و ناظر به نيازهاي جامعه اسلامي و بشري است.
با عرضه اين انديشه‌ها در قالب نظريه‌پردازي و ارائه راهبردهای نظری و راه‌كارهای عملی می خواهیم اين شخصيت بزرگ و اين تفسير گرانسنگ را به جامعه اسلامي و جهاني معرفي كنيم؛ زيرا متأسفانه مرحوم علامه و تفسیرالمیزان حتي در حد برخي از شاگردان مرحوم علامه وآثار آنان -كه از همين انديشه‌ها بهره برده و به ارائه ديدگاه پرداخته‌اند-، در سطح جامعه اسلامي و جهاني چنانکه باید معرفی نشده‌اند و آثار و انديشه‌هاي ايشان که می بایست به زبان‌هاي مختلف دنیا ترجمه و نشر يافته باشد جزء برخی ازا آثارشان، آن هم به برخی زبان‌هاي ديگر ترجمه نشده است.
از سوي ديگر، يكي از نيازهاي ضروري نظام ما و جامعه اسلامي بازسازي و بازتوليد علوم انساني بر اساس آموزه‌هاي ديني و قرآني است که طرح جامع تصنیف المیزان که درموسسه درحال اجراست، شروع اين حركت مبارك به صورت علمي و تخصصي است. اين همايش هم می تواند در این راستا اثر گذار باشد.
شناسايي و ايجاد يك حلقه وصل ميان همه صاحب‌نظران و مراكزي كه در اين حوزه فعال هستند، هدف ديگر اين همايش است كه با تشكيل دبيرخانه دائمي و برگزاري همايش‌هاي تخصصي در رشته‌هاي مختلف علوم انساني و اسلامي در سالهاي بعد انشاالله محقق خواهد شد.
پرسش: با توجه به گستردگي محورهاي فراخوان‌شده براي همايش چه تمهيداتي براي تأمين محتواي اين محورها انديشيده شده و آيا بهتمامي آنها به قدر مناسب پرداخته خواهد شد؟ آيا براي توضيح متناسب مقالات در محورهاي همايش و عدم انباشته‌شدن برخي محورها و خالي ماندن برخي ديگر تدبيري نموده‌ايد؟
پاسخ: خوشبختانه در اين زمينه تدبير معقولي صورت گرفته است. گروه‌هاي تخصصي موسسه در حوزه تخصصي عهده‌دار تدوين مقاله و ارتباط با صاحب‌نظران آن حوزه و چاره‌انديشي براي عدم انباشته شدن مقالات در يك حوزه كرده‌اند. اصل حضور فعال گروه‌هاي موسسه و عهده‌دار بخش تخصصی خودشان، و نیز همكاري سایر مراكز مختلف علمي و پژوهشي نوعي تدبير براي اين مسئله است. کمیته علمی همایش نیز اشراف بر توزیع مقالات دارد؛ گرچه مقالاتی که از طریق فراخوان می‌رسد، تعداد آن تابع اهتمام صاحب‌نظران است، ولی ارتباطات و اطلاع‌رسانی مناسب بدین هدف صورت گرفته است.
البته به دليل گستردگي زياد محورها، امكان پرداختن و عرضه همه محورها در متن همايش نيست و پرداختن جامع به آنها، به همايش‌هاي تخصصي سالهاي بعد واگذار شده است. ولي در هر محور كلي كه حدود سي محور است، مقالات ارزشمندي ارائه خواهد شد.
پرسش: برخي از محورهاي مهم اين همايش، مطالعات علوم انساني است؛ با توجه به ضرورت اسلامي‌سازي علوم انساني و تأكيدهاي رهبر معظم انقلاب بر اين مسئله، انديشه‌هاي علامه در تفسير الميزان چه نقشي در تحقق اين مهم دارد؟
پاسخ: مي‌توان گفت تفسير الميزان در اين زمينه منحصر به فرد است. نگاه جامع مرحوم علامه و توجه ويژه ايشان به مسائل اجتماعي و علوم انسانی، شگفت‌انگيز است. ايشان در همين تفسير مي‌فرمايند الاسلام اجتماعي في کل شؤونه. اسلام در همه شئونش اجتماعي است. بي‌شك يكي از منابع غني وجامع بلكه بهترين منبع جامع در تبيين متقن ديدگاه اسلام در علوم انساني تفسير الميزان است. از اين‌رو، محورهاي همايش و زيرمجموعه‌هاي آن كليه علوم انساني را دربرمي‌گيرد و اين محورهاي كلي و جزئي توسط كارشناسان و متخصصان هر حوزه تهيه و نهايي شده است و در تدوين مقالات و ارزيابي مقالات نيز گروه‌هاي تخصصی علوم انساني مؤسسه مجدانه و فعال همكاري صمیمانه دارند. افزون بر گروه تفسير و علوم قرآن موسسه كه در بعد قرآني و تفسيري آن اشراف بر محتواي همايش دارد.
نكته شايان توجه در اين زمينه آن است كه در موسسه يك پروژه كلان سه‌مرحله‌اي در زمينه تفسیر موضوعی بر اساس المیزان داریم که مرحله اول آن یعنی تصنيف موضوعي الميزان با همكاري بیش از 60 محقق وناظر از رشته‌هاي مختلف علوم انساني و اسلامي در دست اجرا است كه هم پشتوانه قوي علمي براي همايش و هم زمينه‌ساز و فرآهم‌آورنده مواد لازم براي اسلامي‌سازي علوم انساني است و فكر مي‌كنم اين همايش و آن پروژه كلان بهترين لبيك به فرمايش مقام معظم رهبري در بازسازي علوم انساني، اسلامي‌سازي آن و توليد علوم انساني اسلامي است.
پرسش: نوآوري‌هاي علامه در تفسير الميزان بيشتر در چه محورهايي قرار دارد و شاخص‌ترين آنها كدام است؟
پاسخ: نوآوري‌هاي علامه طباطبايي رحمهالله به موضوع يا قلمرو خاصي محدود نمي‌شود و هنوز هم به صورت کامل استخراج نشده است. مرحوم علامه روش تفسير قرآن به قرآن را با عنايت به ابعاد مختلف آن كه پيش از ايشان به اين صورت مطرح نبوده است ارائه كرده‌اند. اكنون كه طرح تصنيف در حال اجراست در رشته های مختلف علوم انسانی و اسلامی به خوبي آشكار شده است كه مرحوم علامه در همة اين رشته‌هاي نوآوري دارند. البته قبلا هم محققاني در برخي از موضوعات پروژه ها و رساله‌هاي دكتري متعددي در موضوعات مختلف علوم انساني از ديدگاه مرحوم علامه و يا بر اساس تفسير الميزان نوشته اند. ولي يك كار جامع و تخصصي كه همه بيانات مرحوم علامه در تفسير الميزان را در برگيرد و ناظر به حوزه‌هاي مختلف و رشته‌هاي گوناگون علوم انساني و اسلامي باشد در موسسه در حال انجام است و نوآوري‌ها در يك چنين كارتخصصي‌اي نمايان مي‌شود. نوآوري‌هاي مرحوم علامه هم در علوم اسلامي است و هم در علوم انساني، به‌ويژه در علوم اجتماعي در حدی است که در اسلامي‌سازي علوم تاثیرات ارزشمندی دارند که نیازمند کار کارشناسی دقیق، عمیق و تخصصی است در علوم تربیتی، در علوم سیاسی، در جامعه شناسی، روان شناسی و اقتصاد و حتی علوم نسبتاً کاربردی مانند مدیریت دیدگاههای شایان توجهی دارند که انشاءالله هم در مقالات همایش و هم در ویژه نامه های تخصصی و علمی پژوهشی موسسه وسایر مراکز همکار و هم در بخشهایی از تصنیف المیزان که تا زمان همایش آماده
می شود، ارائه خواهد شد.
پرسش: تأثيرگذاري انديشه‌هاي علامه طباطبايي را بر متفكران و انديشمندان مسلمان معاصر اعم از داخل و خارج كشور تبيين نماييد.
پاسخ: تأثير انديشه‌هاي مرحوم علامه بر متفكران معاصر داخلي به دو طريق بوده است. نخست به صورت مستقيم با تربيت شاگردان برجسته و فرهيخته خود كه مي‌توان گفت برجسته‌ترين انديشمندان معاصر از شاگردان آن بزرگواراند و خود را وامدار آن بزرگوار مي‌دانند مفسران برجسته‌اي مانند: حضرات آيت‌الله جوادي آملي، آيت‌الله مصباح يزدي، آيت‌الله جعفر سبحاني و ديگر مفسران شاخص ايران اسلامي همه از شاگردان و متأثران از انديشه و روش تفسيري ايشان مي‌باشند. نكته شايان توجه آنكه شخصيت برجسته‌اي مانند آيت‌الله جوادي آملي مدظلهالعالي مي‌فرمايند وقتي به قم آمدند فكر مي‌كردند با درجات علمي‌اي كه به آن دست يافته‌اند بي‌نياز از فراگيري تفسير هستند ولي وقتي در درس تفسير مرحوم علامه شركت مي‌كنند به اين نكته مي‌برند كه به تفسير مرحوم علامه نيازمندند. اين مفسران برجسته شاگردان بسياري پرورش داده‌اند كه غيرمستقيم و با يك واسطه تحت تأثير انديشه‌هاي علامه طباطبايي هستند علاوه بر آن جمع كثيري از كساني كه با تفسير قيم الميزان آشنا شده و آن را فراگرفته يا مطالعه كرده‌اند نيز تحت تأثير انديشه‌هاي علامه طباطبايي هستند. بنابراين مي‌توان گفت تقريبا كمتر مفسري را مي‌توان يافت كه تحت تأثير اندیشه های علامه طباطبايي نباشد در حوزه كلام و فلسفه و منطق و اخلاق و عرفان هم انديشه‌هاي علامه طباطبايي بر متكلمان، فيلسوفان، منطقيان و علماي اخلاق و عرفان تأثير بسيار داشته است و همه وامدار مرحوم علامه‌اند؛ اما در خارج از ايران هر چند تعدادي از دانشمندان شيعه و اهل سنت تحت تأثيرآرای مرحوم علامه قرار دارند؛ ولي متأسفانه چنان‌كه گفته شد مرحوم علامه حتي در حدي كه برخي از شاگردان ايشان در خارج از ايران شناخته شده‌اند هنوز آنگونه که باید شناخته شده نيستند و اين شخصيت سترگ و تفسير عظيم‌الشان ايشان مورد توجه جدي قرار نگرفته است و يكي از اهداف همايش بين‌المللي انديشه‌هاي علامه طباطبايي در الميزان معرفي شخصيت ايشان و تفسير الميزان در سطح بين‌الملل است.
پرسش: انديشه‌هاي مرحوم علامه چه مقدار نقد‌پذير است و آيا شما در اين همايش از مقالات با رويكرد نقد انديشه‌هاي ايشان نیز استقبال مي‌كنيد؟
پاسخ: جز حضرات معصومين عليهم السلام انسان‌هاي ديگر هر قدر هم مدارج بالاي علمي را طي كنند معصوم و خطاناپذير نيستند و مرحوم علامه هم از اين قاعده مستثني نيستند. البته انسان‌ها در خطاپذيري همه در يك سطح نيستند. نقد انديشه‌ها هم يك سنت مورد ستايش در فرهنگ شيعي است و نقد درست موجب بالندگي انديشه و رشد علمي است و لذا در طول تاريخ شيعه همواره درسهاي خارج فقه و كلام و فلسفه و اصول جايگاه نقد انديشه‌ها بوده و كتب علمي شيعه در طول تاريخ گواه اين امر است. مهم آن است كه نقد روشمند و با رعايت ادب و با هدف رشد علم باشد. بنابراين همايش هم از نقدهاي روشمند و مؤدبانه و بي‌غرض و با هدف روشن شدن حقيقت و رشد علم استقبال مي‌كند و معتقديم كه روح بلند حضرت علامه طباطبايي از چنين نقدهايي خشنود مي‌شوند. اما نقدهای مغرضانه و هتاکانه نه تنها ارزش علمی ندارند بلکه نمی توان نام نقد بر آنها نهاد. نقد به معنای بیان نقاط مثبت و منفی یک دیدگاه با بیان علمی، مستدل و روشمند و با رعایت حرمت و ادب است و چنین نقدی را باید در جامعه علمی نهادینه کرد و رواج داد.
پرسش: تفسير الميزان به شبهات اعتقادي و معرفتی مطرح شده از طرف مكاتب مختلف در زمان خودشان توجه داشته و به پاسخگويي آن پرداخته‌اند. به نظر حضرت‌عالي امروزه چگونه مي‌توان از انديشه‌هاي ايشان براي پاسخگويي به شبهات روز ونيازهاي معرفتي جامعه به‌ويژه طلاب و دانشجويان جوان استفاده كرد؟
پاسخ: درست است؛ يكي از خدمات بزرگ مرحوم علامه نقد مكاتب مختلف و پاسخگويي به شبهات معرفتي و اعتقادي است تا آنجا كه مرحوم شهيد آيت‌الله مطهري مي‌فرمايند: كمتر مشكلي در مسائل اسلامي و ديني برايم پيش آمده كه كليد حل آن را در تفسير الميزان پيدا نكرده باشم. اما اينكه چگونه مي‌توان از انديشه‌هاي علامه امروزه براي پاسخگويي به شبهات نسل جوان استفاده كرد؟ راهش رصد سؤالها و پرسش‌ها و عرضه آن به الميزان و بهره گرفتن به صورت تخصصی از المیزان براي به دست آوردن پاسخهاست بايد محققان ما با كار جدي و گسترده روي الميزان به صورت موضوعي در موضوعات مختلف در رشته های گوناگون علوم و ناظر به شبهات و سوالها انجام دهند و آن را متناسب با مخاطبان و درقالب زباني قابل فهم و با جاذبه براي نسل جوان در قالب‌هاي مختلف مانند تفسير موضوعي، پرسش و پاسخ و تك‌نگاره‌ها به نسل جوان ما ارائه دهند. و در مقام عرضه، آن را با انوع رسانه‌هاي مكتوب، و صوتی و تصويري ديجيتالي و در فضاي مجازي در اختیار نسل جوان جامعه اسلامي اعم از داخل و خارج کشور و به زبانهای مختلف قرار دهند. اين دايرة المعارف غني اسلامي و قرآني نيازمند تحقيقات دقيق و عميق و عرضه آن در بهترين قالب‌ها و با استفاده از امكانات نوين است.
پرسش: با توجه به بين‌المللي بودن همايش، نقش شخصيت‌ها و مراكز علمي خارج از كشور در همايش چگونه تعريف شده است؟ به نظر شما استقبال ايشان از همايش چگونه خواهد بود؟
هم در كميته علمي همايش از شخصيت‌هاي خارج از كشوره بهره‌مند هستيم و هم در مراكز همكار با همايش تعدادي از مراكز علمي خارج از كشور در پنج كشور اعلام آمادگي كرده و آرم آنان در فراخوان همايش منعكس است. علاوه بر آن ليست‌هاي مختلفي از دانشمندان خارجي تهيه شده و با توجه به رزومه آنان براي ارائه مقاله، مصاحبه و شركت در همايش دعوت خواهد شد. چنان‌كه از برخي ازآنان در سفر برخی از اعضاي كميته علمي به كشورهاي ديگر به صورت حضوري دعوت شده اند. در عين حال، تعداد از مراكزهمكار از مراكز بين‌المللي هستند كه حلقه وصل همايش با دانشمندان خارجي هستند. پس از اعلام فراخوان همايش هم نامه‌ها و ايميل‌هايي از خارج از كشور دريافت كرده‌ايم كه براي ارسال مقاله و شركت در همايش اعلام آمادگي كرده‌اند، حدس مي‌زنيم كه استقبال خوبي صورت گيرد. افزون بر آن، برگزاری پيش‌همايش‌هايي در كشورهاي خارجي از برنامه‌هاي همايش است.
پرسش: دستاوردهاي علمي و پژوهشي همايش به چه صورتي به عرصه بين‌الملل ارائه خواهد شد؟
پاسخ: مقالات پذيرفته‌شده فارسي در مجلات علمي پژوهشي منتشر مي‌شود كه خلاصه ترجمه عربي و انگليسي آن طبعا در همان مجله و مجموعه خلاصه مقالات به دو زبان در اختيار شركت‌كنندگان خارجي قرار خواهد گرفت و در سايت همايش هم ارائه مي‌شود. مقالات پذيرفته‌شده به زبان عربي و انگليسي هم از طريق سايت و به صورت مقالات همايش يا در قالب يك شماره مجله عرضه خواهد شد. در پيش‌همايش‌‌ها هم مقالات و سخنراني‌هايي به زبان كشورهاي مقصد ارائه مي‌شود. به تدريج دستاوردهاي علمي همايش به دو زبان عربي و انگليسي را در دستور كار قرار مي‌دهيم. انشاالله با توجه به اينكه صداوسيما هم از همكاران همايش است مقالات و سخنراني‌هايي به زبان‌هاي خارجي از طريق صداوسيماي برون‌مرزي قابل پخش مي‌باشد.
پرسش: برنامه‌هاي جنبي و پیش و بعد از همايش چيست؟ توضيحي دراين زمينه هم ارائه كنيد.
پاسخ: كتاب‌شناسي تفصيلي انديشه‌هاي علامه طباطبايي در تفسير الميزان تهيه مي‌شود همه گروه‌هاي علمي موسسه يك شماره از مجله تخصصي خود را به همايش اختصاص مي‌دهند؛ نمايشگاه آثار علامه و درباره علامه در كنار همايش برگزار مي‌شود. كميسيون‌هاي تخصصي نيز وجود خواهد داشت و بخشي از تصنيف الميزان نيز كه تا آن موقع آماده و نهايي مي‌شود ارائه خواهد شد. دبيرخانه دائمي همايش كه حلقه وصلي ميان همه محققان و مراكز فعال در مورد موضوع همايش‌اند، راه‌اندازي مي‌شود. انشاالله سایت همایش که هم اکنون فعال است تقویت می شود. ملاقات با شخصیت های برجسته جهان اسلام و مصاحبه با آنان نیز از دیگر برنامه هایی است که قبل از برگزاری همایش انجام خواهد گرفت.
